Atha caturdaśo'dhyāyaḥ | Guṇatrayavibhāgayogaḥ

 

अथ चतुर्दशोऽध्यायः

atha caturdaśo'dhyāyaḥ

गुणत्रयविभागयोगः

guṇatrayavibhāgayogaḥ

 

श्रीभगवानुवाच।

परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम्।

यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः॥१४.१॥

śrībhagavānuvāca |

paraṃ bhūyaḥ pravakṣyāmi jñānānāṃ jñānamuttamam |

yajjñātvā munayaḥ sarve parāṃ siddhimito gatāḥ ||14.1||

 

इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः।

सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च॥१४.२॥

idaṃ jñānamupāśritya mama sādharmyamāgatāḥ |

sarge'pi nopajāyante pralaye na vyathanti ca ||14.2||

 

मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम्।

सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत॥१४.३॥

mama yonirmahadbrahma tasmingarbhaṃ dadhāmyaham |

sambhavaḥ sarvabhūtānāṃ tato bhavati bhārata ||14.3||

 

सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः।

तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता॥१४.४॥

sarvayoniṣu kaunteya mūrtayaḥ sambhavanti yāḥ |

tāsāṃ brahma mahadyonirahaṃ bījapradaḥ pitā ||14.4||

 

सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः।

निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्॥१४.५॥

sattvaṃ rajastama iti guṇāḥ prakṛtisambhavāḥ |

nibadhnanti mahābāho dehe dehinamavyayam ||14.5||

 

तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम्।

सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ॥१४.६॥

tatra sattvaṃ nirmalatvātprakāśakamanāmayam |

sukhasaṅgena badhnāti jñānasaṅgena cānagha ||14.6||

 

रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम्।

तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम्॥१४.७॥

rajo rāgātmakaṃ viddhi tṛṣṇāsaṅgasamudbhavam |

tannibadhnāti kaunteya karmasaṅgena dehinam ||14.7||

 

तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम्।

प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत॥१४.८॥

tamastvajñānajaṃ viddhi mohanaṃ sarvadehinām |

pramādālasyanidrābhistannibadhnāti bhārata ||14.8||

 

सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत।

ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत॥१४.९॥

sattvaṃ sukhe sañjayati rajaḥ karmaṇi bhārata |

jñānamāvṛtya tu tamaḥ pramāde sañjayatyuta ||14.9||

 

रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत।

रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा॥१४.१०॥

rajastamaścābhibhūya sattvaṃ bhavati bhārata |

rajaḥ sattvaṃ tamaścaiva tamaḥ sattvaṃ rajastathā ||14.10||

 

सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते।

ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत॥१४.११॥

sarvadvāreṣu dehe'sminprakāśa upajāyate |

jñānaṃ yadā tadā vidyādvivṛddhaṃ sattvamityuta ||14.11||

 

लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा।

रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ॥१४.१२॥

lobhaḥ pravṛttirārambhaḥ karmaṇāmaśamaḥ spṛhā |

rajasyetāni jāyante vivṛddhe bharatarṣabha ||14.12||

 

अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च।

तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन॥१४.१३॥

aprakāśo'pravṛttiśca pramādo moha eva ca |

tamasyetāni jāyante vivṛddhe kurunandana ||14.13||

 

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत्।

तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते॥१४.१४॥

yadā sattve pravṛddhe tu pralayaṃ yāti dehabhṛt |

tadottamavidāṃ lokānamalānpratipadyate ||14.14||

 

रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते।

तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते॥१४.१५॥

rajasi pralayaṃ gatvā karmasaṅgiṣu jāyate |

tathā pralīnastamasi mūḍhayoniṣu jāyate ||14.15||

 

कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम्।

रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम्॥१४.१६॥

karmaṇaḥ sukṛtasyāhuḥ sāttvikaṃ nirmalaṃ phalam |

rajasastu phalaṃ duḥkhamajñānaṃ tamasaḥ phalam ||14.16||

 

सत्त्वात्संजायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च।

प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च॥१४.१७॥

sattvātsaṃjāyate jñānaṃ rajaso lobha eva ca |

pramādamohau tamaso bhavato'jñānameva ca ||14.17||

 

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः।

जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः॥१४.१८॥

ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ |

jaghanyaguṇavṛttisthā adho gacchanti tāmasāḥ ||14.18||

 

नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति।

गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति॥१४.१९॥

nānyaṃ guṇebhyaḥ kartāraṃ yadā draṣṭānupaśyati |

guṇebhyaśca paraṃ vetti madbhāvaṃ so'dhigacchati ||14.19||

 

गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान्।

जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते॥१४.२०॥

guṇānetānatītya trīndehī dehasamudbhavān |

janmamṛtyujarāduḥkhairvimukto'mṛtamaśnute ||14.20||

 

अर्जुन उवाच।

कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो।

किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते॥१४.२१॥

arjuna uvāca |

kairliṅgaistrīnguṇānetānatīto bhavati prabho |

kimācāraḥ kathaṃ caitāṃstrīnguṇānativartate ||14.21||

 

श्रीभगवानुवाच।

प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव।

न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति॥१४.२२॥

śrībhagavānuvāca |

prakāśaṃ ca pravṛttiṃ ca mohameva ca pāṇḍava |

na dveṣṭi sampravṛttāni na nivṛttāni kāṅkṣati ||14.22||

 

उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते।

गुणा वर्तन्त इत्येव योऽवतिष्ठति नेङ्गते॥१४.२३॥

udāsīnavadāsīno guṇairyo na vicālyate |

guṇā vartanta ityeva yo'vatiṣṭhati neṅgate ||14.23||

 

समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः।

तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः॥१४.२४॥

samaduḥkhasukhaḥ svasthaḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ |

tulyapriyāpriyo dhīrastulyanindātmasaṃstutiḥ ||14.24||

 

मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः।

सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते॥१४.२५॥

mānāpamānayostulyastulyo mitrāripakṣayoḥ |

sarvārambhaparityāgī guṇātītaḥ sa ucyate ||14.25||

 

मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते।

स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते॥१४.२६॥

māṃ ca yo'vyabhicāreṇa bhaktiyogena sevate |

sa guṇānsamatītyaitānbrahmabhūyāya kalpate ||14.26||

 

ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च।

शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च॥१४.२७॥

brahmaṇo hi pratiṣṭhāhamamṛtasyāvyayasya ca |

śāśvatasya ca dharmasya sukhasyaikāntikasya ca ||14.27||

 

ॐ तत्सत्।

इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः॥१४॥

oṃ tatsat |

iti śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde guṇatrayavibhāgayogo nāma caturdaśo'dhyāyaḥ ||14||

---

❁ Edited by Mingze（明泽，Brahmānanda）