Atha daśamo'dhyāyaḥ | Vibhūtiyogaḥ

 

अथ दशमोऽध्यायः

atha daśamo'dhyāyaḥ

विभूतियोगः

vibhūtiyogaḥ

 

श्रीभगवानुवाच।

भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः।

यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया॥१०.१॥

śrībhagavānuvāca |

bhūya eva mahābāho śṛṇu me paramaṃ vacaḥ |

yatte'haṃ prīyamāṇāya vakṣyāmi hitakāmyayā ||10.1||

 

न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः।

अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः॥१०.२॥

na me viduḥ suragaṇāḥ prabhavaṃ na maharṣayaḥ |

ahamādirhi devānāṃ maharṣīṇāṃ ca sarvaśaḥ ||10.2||

 

यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम्।

असंमूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते॥१०.३॥

yo māmajamanādiṃ ca vetti lokamaheśvaram |

asaṃmūḍhaḥ sa martyeṣu sarvapāpaiḥ pramucyate ||10.3||

 

बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहः क्षमा सत्यं दमः शमः।

सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च॥१०.४॥

buddhirjñānamasaṃmohaḥ kṣamā satyaṃ damaḥ śamaḥ |

sukhaṃ duḥkhaṃ bhavo'bhāvo bhayaṃ cābhayameva ca ||10.4||

 

अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः।

भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः॥१०.५॥

ahiṃsā samatā tuṣṭistapo dānaṃ yaśo'yaśaḥ |

bhavanti bhāvā bhūtānāṃ matta eva pṛthagvidhāḥ ||10.5||

 

महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा।

मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः॥१०.६॥

maharṣayaḥ sapta pūrve catvāro manavastathā |

madbhāvā mānasā jātā yeṣāṃ loka imāḥ prajāḥ ||10.6||

 

एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः।

सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः॥१०.७॥

etāṃ vibhūtiṃ yogaṃ ca mama yo vetti tattvataḥ |

so'vikampena yogena yujyate nātra saṃśayaḥ ||10.7||

 

अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते।

इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः॥१०.८॥

ahaṃ sarvasya prabhavo mattaḥ sarvaṃ pravartate |

iti matvā bhajante māṃ budhā bhāvasamanvitāḥ ||10.8||

 

मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम्।

कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च॥१०.९॥

maccittā madgataprāṇā bodhayantaḥ parasparam |

kathayantaśca māṃ nityaṃ tuṣyanti ca ramanti ca ||10.9||

 

तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम्।

ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते॥१०.१०॥

teṣāṃ satatayuktānāṃ bhajatāṃ prītipūrvakam |

dadāmi buddhiyogaṃ taṃ yena māmupayānti te ||10.10||

 

तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः।

नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता॥१०.११॥

teṣāmevānukampārthamahamajñānajaṃ tamaḥ |

nāśayāmyātmabhāvastho jñānadīpena bhāsvatā ||10.11||

 

अर्जुन उवाच।

परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान्।

पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम्॥१०.१२॥

arjuna uvāca |

paraṃ brahma paraṃ dhāma pavitraṃ paramaṃ bhavān |

puruṣaṃ śāśvataṃ divyamādidevamajaṃ vibhum ||10.12||

 

आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा।

असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे॥१०.१३॥

āhustvāmṛṣayaḥ sarve devarṣirnāradastathā |

asito devalo vyāsaḥ svayaṃ caiva bravīṣi me ||10.13||

 

सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव।

न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः॥१०.१४॥

sarvametadṛtaṃ manye yanmāṃ vadasi keśava |

na hi te bhagavanvyaktiṃ vidurdevā na dānavāḥ ||10.14||

 

स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम।

भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते॥१०.१५॥

svayamevātmanātmānaṃ vettha tvaṃ puruṣottama |

bhūtabhāvana bhūteśa devadeva jagatpate ||10.15||

 

वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः।

याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि॥१०.१६॥

vaktumarhasyaśeṣeṇa divyā hyātmavibhūtayaḥ |

yābhirvibhūtibhirlokānimāṃstvaṃ vyāpya tiṣṭhasi ||10.16||

 

कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन्।

केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया॥१०.१७॥

kathaṃ vidyāmahaṃ yogiṃstvāṃ sadā paricintayan |

keṣu keṣu ca bhāveṣu cintyo'si bhagavanmayā ||10.17||

 

विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन।

भूयः कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम्॥१०.१८॥

vistareṇātmano yogaṃ vibhūtiṃ ca janārdana |

bhūyaḥ kathaya tṛptirhi śṛṇvato nāsti me'mṛtam ||10.18||

 

श्रीभगवानुवाच।

हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः।

प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे॥१०.१९॥

śrībhagavānuvāca |

hanta te kathayiṣyāmi divyā hyātmavibhūtayaḥ |

prādhānyataḥ kuruśreṣṭha nāstyanto vistarasya me ||10.19||

 

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः।

अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च॥१०.२०॥

ahamātmā guḍākeśa sarvabhūtāśayasthitaḥ |

ahamādiśca madhyaṃ ca bhūtānāmanta eva ca ||10.20||

 

आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान्।

मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी॥१०.२१॥

ādityānāmahaṃ viṣṇurjyotiṣāṃ raviraṃśumān |

marīcirmarutāmasmi nakṣatrāṇāmahaṃ śaśī ||10.21||

 

वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः।

इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना॥१०.२२॥

vedānāṃ sāmavedo'smi devānāmasmi vāsavaḥ |

indriyāṇāṃ manaścāsmi bhūtānāmasmi cetanā ||10.22||

 

रुद्राणां शंकरश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम्।

वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम्॥१०.२३॥

rudrāṇāṃ śaṃkaraścāsmi vitteśo yakṣarakṣasām |

vasūnāṃ pāvakaścāsmi meruḥ śikhariṇāmaham ||10.23||

 

पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम्।

सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः॥१०.२४॥

purodhasāṃ ca mukhyaṃ māṃ viddhi pārtha bṛhaspatim |

senānīnāmahaṃ skandaḥ sarasāmasmi sāgaraḥ ||10.24||

 

महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम्।

यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः॥१०.२५॥

maharṣīṇāṃ bhṛgurahaṃ girāmasmyekamakṣaram |

yajñānāṃ japayajño'smi sthāvarāṇāṃ himālayaḥ ||10.25||

 

अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः।

गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः॥१०.२६॥

aśvatthaḥ sarvavṛkṣāṇāṃ devarṣīṇāṃ ca nāradaḥ |

gandharvāṇāṃ citrarathaḥ siddhānāṃ kapilo muniḥ ||10.26||

 

उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम्।

ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम्॥१०.२७॥

uccaiḥśravasamaśvānāṃ viddhi māmamṛtodbhavam |

airāvataṃ gajendrāṇāṃ narāṇāṃ ca narādhipam ||10.27||

 

आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक्।

प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः॥१०.२८॥

āyudhānāmahaṃ vajraṃ dhenūnāmasmi kāmadhuk |

prajanaścāsmi kandarpaḥ sarpāṇāmasmi vāsukiḥ ||10.28||

 

अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम्।

पितॄणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम्॥१०.२९॥

anantaścāsmi nāgānāṃ varuṇo yādasāmaham |

pitṝṇāmaryamā cāsmi yamaḥ saṃyamatāmaham ||10.29||

 

प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम्।

मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम्॥१०.३०॥

prahlādaścāsmi daityānāṃ kālaḥ kalayatāmaham |

mṛgāṇāṃ ca mṛgendro'haṃ vainateyaśca pakṣiṇām ||10.30||

 

पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम्।

झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी॥१०.३१॥

pavanaḥ pavatāmasmi rāmaḥ śastrabhṛtāmaham |

jhaṣāṇāṃ makaraścāsmi srotasāmasmi jāhnavī ||10.31||

 

सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन।

अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम्॥१०.३२॥

sargāṇāmādirantaśca madhyaṃ caivāhamarjuna |

adhyātmavidyā vidyānāṃ vādaḥ pravadatāmaham ||10.32||

 

अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च।

अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः॥१०.३३॥

akṣarāṇāmakāro'smi dvandvaḥ sāmāsikasya ca |

ahamevākṣayaḥ kālo dhātāhaṃ viśvatomukhaḥ ||10.33||

 

मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम्।

कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा॥१०.३४॥

mṛtyuḥ sarvaharaścāhamudbhavaśca bhaviṣyatām |

kīrtiḥ śrīrvākca nārīṇāṃ smṛtirmedhā dhṛtiḥ kṣamā ||10.34||

 

बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम्।

मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः॥१०.३५॥

bṛhatsāma tathā sāmnāṃ gāyatrī chandasāmaham |

māsānāṃ mārgaśīrṣo'hamṛtūnāṃ kusumākaraḥ ||10.35||

 

द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्।

जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम्॥१०.३६॥

dyūtaṃ chalayatāmasmi tejastejasvināmaham |

jayo'smi vyavasāyo'smi sattvaṃ sattvavatāmaham ||10.36||

 

वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनंजयः।

मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः॥१०.३७॥

vṛṣṇīnāṃ vāsudevo'smi pāṇḍavānāṃ dhanaṃjayaḥ |

munīnāmapyahaṃ vyāsaḥ kavīnāmuśanā kaviḥ ||10.37||

 

दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम्।

मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम्॥१०.३८॥

daṇḍo damayatāmasmi nītirasmi jigīṣatām |

maunaṃ caivāsmi guhyānāṃ jñānaṃ jñānavatāmaham ||10.38||

 

यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन।

न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम्॥१०.३९॥

yaccāpi sarvabhūtānāṃ bījaṃ tadahamarjuna |

na tadasti vinā yatsyānmayā bhūtaṃ carācaram ||10.39||

 

नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परंतप।

एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया॥१०.४०॥

nānto'sti mama divyānāṃ vibhūtīnāṃ paraṃtapa |

eṣa tūddeśataḥ prokto vibhūtervistaro mayā ||10.40||

 

यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा।

तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोऽंशसंभवम्॥१०.४१॥

yadyadvibhūtimatsattvaṃ śrīmadūrjitameva vā |

tattadevāvagaccha tvaṃ mama tejo'ṃśasaṃbhavam ||10.41||

 

अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन।

विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्॥१०.४२॥

athavā bahunaitena kiṃ jñātena tavārjuna |

viṣṭabhyāhamidaṃ kṛtsnamekāṃśena sthito jagat ||10.42||

 

ॐ तत्सत्।

इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः॥१०॥

oṃ tatsat |

iti śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde vibhūtiyogo nāma daśamo'dhyāyaḥ ||10||

---

❁ Edited by Mingze（明泽，Brahmānanda）