Atha paṃcadaśo'dhyāyaḥ | Puruṣottamayogaḥ

 

अथ पंचदशोऽध्यायः

atha paṃcadaśo'dhyāyaḥ

पुरुषोत्तमयोगः

puruṣottamayogaḥ

 

श्रीभगवानुवाच।

ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम्।

छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित्॥१५.१॥

śrībhagavānuvāca |

ūrdhvamūlamadhaḥśākhamaśvatthaṃ prāhuravyayam |

chandāṃsi yasya parṇāni yastaṃ veda sa vedavit ||15.1||

 

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः।

अधश्च मूलान्यनुसंततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके॥१५.२॥

adhaścordhvaṃ prasṛtāstasya śākhā guṇapravṛddhā viṣayapravālāḥ |

adhaśca mūlānyanusaṃtatāni karmānubandhīni manuṣyaloke ||15.2||

 

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा।

अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलमसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा॥१५.३॥

na rūpamasyeha tathopalabhyate nānto na cādirna ca sampratiṣṭhā |

aśvatthamenaṃ suvirūḍhamūlamasaṅgaśastreṇa dṛḍhena chittvā ||15.3||

 

ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः।

तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी॥१५.४॥

tataḥ padaṃ tatparimārgitavyaṃ yasmingatā na nivartanti bhūyaḥ |

tameva cādyaṃ puruṣaṃ prapadye yataḥ pravṛttiḥ prasṛtā purāṇī ||15.4||

 

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः।

द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत्॥१५.५॥

nirmānamohā jitasaṅgadoṣā adhyātmanityā vinivṛttakāmāḥ |

dvandvairvimuktāḥ sukhaduḥkhasaṃjñairgacchantyamūḍhāḥ padamavyayaṃ tat ||15.5||

 

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः।

यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम॥१५.६॥

na tadbhāsayate sūryo na śaśāṅko na pāvakaḥ |

yadgatvā na nivartante taddhāma paramaṃ mama ||15.6||

 

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः।

मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति॥१५.७॥

mamaivāṃśo jīvaloke jīvabhūtaḥ sanātanaḥ |

manaḥṣaṣṭhānīndriyāṇi prakṛtisthāni karṣati ||15.7||

 

शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः।

गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात्॥१५.८॥

śarīraṃ yadavāpnoti yaccāpyutkrāmatīśvaraḥ |

gṛhītvaitāni saṃyāti vāyurgandhānivāśayāt ||15.8||

 

श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च।

अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते॥१५.९॥

śrotraṃ cakṣuḥ sparśanaṃ ca rasanaṃ ghrāṇameva ca |

adhiṣṭhāya manaścāyaṃ viṣayānupasevate ||15.9||

 

उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम्।

विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः॥१५.१०॥

utkrāmantaṃ sthitaṃ vāpi bhuñjānaṃ vā guṇānvitam |

vimūḍhā nānupaśyanti paśyanti jñānacakṣuṣaḥ ||15.10||

 

यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम्।

यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः॥१५.११॥

yatanto yoginaścainaṃ paśyantyātmanyavasthitam |

yatanto'pyakṛtātmāno nainaṃ paśyantyacetasaḥ ||15.11||

 

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम्।

यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम्॥१५.१२॥

yadādityagataṃ tejo jagadbhāsayate'khilam |

yaccandramasi yaccāgnau tattejo viddhi māmakam ||15.12||

 

गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा।

पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः॥१५.१३॥

gāmāviśya ca bhūtāni dhārayāmyahamojasā |

puṣṇāmi cauṣadhīḥ sarvāḥ somo bhūtvā rasātmakaḥ ||15.13||

 

अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः।

प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम्॥१५.१४॥

ahaṃ vaiśvānaro bhūtvā prāṇināṃ dehamāśritaḥ |

prāṇāpānasamāyuktaḥ pacāmyannaṃ caturvidham ||15.14||

 

सर्वस्य चाहं हृदि संनिविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च।

वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम्॥१५.१५॥

sarvasya cāhaṃ hṛdi saṃniviṣṭo mattaḥ smṛtirjñānamapohanaṃ ca |

vedaiśca sarvairahameva vedyo vedāntakṛdvedavideva cāham ||15.15||

 

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च।

क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते॥१५.१६॥

dvāvimau puruṣau loke kṣaraścākṣara eva ca |

kṣaraḥ sarvāṇi bhūtāni kūṭastho'kṣara ucyate ||15.16||

 

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः।

यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः॥१५.१७॥

uttamaḥ puruṣastvanyaḥ paramātmetyudāhṛtaḥ |

yo lokatrayamāviśya bibhartyavyaya īśvaraḥ ||15.17||

 

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः।

अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः॥१५.१८॥

yasmātkṣaramatīto'hamakṣarādapi cottamaḥ |

ato'smi loke vede ca prathitaḥ puruṣottamaḥ ||15.18||

 

यो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम्।

स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत॥१५.१९॥

yo māmevamasaṃmūḍho jānāti puruṣottamam |

sa sarvavidbhajati māṃ sarvabhāvena bhārata ||15.19||

 

इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ।

एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत॥१५.२०॥

iti guhyatamaṃ śāstramidamuktaṃ mayānagha |

etadbuddhvā buddhimānsyātkṛtakṛtyaśca bhārata ||15.20||

 

ॐ तत्सत्।

इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः॥१५॥

oṃ tatsat |

iti śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde puruṣottamayogo nāma pañcadaśo'dhyāyaḥ ||15||

---

❁ Edited by Mingze（明泽，Brahmānanda）