Atha trayodaśo'dhyāyaḥ | Kṣetrakṣetrajñavibhāgayogaḥ

 

अथ त्रयोदशोऽध्यायः

atha trayodaśo'dhyāyaḥ

क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगः

kṣetrakṣetrajñavibhāgayogaḥ

 

अर्जुन उवाच।

प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च।

एतद्वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव॥१३.१॥

arjuna uvāca |

prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva kṣetraṃ kṣetrajñameva ca |

etadveditumicchāmi jñānaṃ jñeyaṃ ca keśava ||13.1||

 

श्रीभगवानुवाच।

इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते।

एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः॥१३.२॥

śrībhagavānuvāca |

idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetramityabhidhīyate |

etadyo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ ||13.2||

 

क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम॥१३.३॥

kṣetrajñaṃ cāpi māṃ viddhi sarvakṣetreṣu bhārata |

kṣetrakṣetrajñayorjñānaṃ yattajjñānaṃ mataṃ mama ||13.3||

 

 

तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत्।

स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु॥१३.४॥

tatkṣetraṃ yacca yādṛkca yadvikāri yataśca yat |

sa ca yo yatprabhāvaśca tatsamāsena me śṛṇu ||13.4||

 

ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक्।

ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः॥१३.५॥

ṛṣibhirbahudhā gītaṃ chandobhirvividhaiḥ pṛthak |

brahmasūtrapadaiścaiva hetumadbhirviniścitaiḥ ||13.5||

 

महाभूतान्यहंकारो बुद्धिरव्यक्तमेव च।

इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः॥१३.६॥

mahābhūtānyahaṃkāro buddhiravyaktameva ca |

indriyāṇi daśaikaṃ ca pañca cendriyagocarāḥ ||13.6||

 

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातश्चेतना धृतिः।

एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम्॥१३.७॥

icchā dveṣaḥ sukhaṃ duḥkhaṃ saṃghātaścetanā dhṛtiḥ |

etatkṣetraṃ samāsena savikāramudāhṛtam ||13.7||

 

अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम्।

आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः॥१३.८॥

amānitvamadambhitvamahiṃsā kṣāntirārjavam |

ācāryopāsanaṃ śaucaṃ sthairyamātmavinigrahaḥ ||13.8||

 

इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहंकार एव च।

जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्॥१३.९॥

indriyārtheṣu vairāgyamanahaṃkāra eva ca |

janmamṛtyujarāvyādhiduḥkhadoṣānudarśanam ||13.9||

 

असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु।

नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु॥१३.१०॥

asaktiranabhiṣvaṅgaḥ putradāragṛhādiṣu |

nityaṃ ca samacittatvamiṣṭāniṣṭopapattiṣu ||13.10||

 

मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी।

विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि॥१३.११॥

mayi cānanyayogena bhaktiravyabhicāriṇī |

viviktadeśasevitvamaratirjanasaṃsadi ||13.11||

 

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम्।

एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा॥१३.१२॥

adhyātmajñānanityatvaṃ tattvajñānārthadarśanam |

etajjñānamiti proktamajñānaṃ yadato'nyathā ||13.12||

 

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते।

अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते॥१३.१३॥

jñeyaṃ yattatpravakṣyāmi yajjñātvāmṛtamaśnute |

anādimatparaṃ brahma na sattannāsaducyate ||13.13||

 

सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोक्षिशिरोमुखम्।

सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति॥१३.१४॥

sarvataḥ pāṇipādaṃ tatsarvatokṣiśiromukham |

sarvataḥ śrutimalloke sarvamāvṛtya tiṣṭhati ||13.14||

 

सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम्।

असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च॥१३.१५॥

sarvendriyaguṇābhāsaṃ sarvendriyavivarjitam |

asaktaṃ sarvabhṛccaiva nirguṇaṃ guṇabhoktṛ ca ||13.15||

 

बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च।

सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्॥१३.१६॥

bahirantaśca bhūtānāmacaraṃ carameva ca |

sūkṣmatvāttadavijñeyaṃ dūrasthaṃ cāntike ca tat ||13.16||

 

अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम्।

भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च॥१३.१७॥

avibhaktaṃ ca bhūteṣu vibhaktamiva ca sthitam |

bhūtabhartṛ ca tajjñeyaṃ grasiṣṇu prabhaviṣṇu ca ||13.17||

 

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते।

ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम्॥१३.१८॥

jyotiṣāmapi tajjyotistamasaḥ paramucyate |

jñānaṃ jñeyaṃ jñānagamyaṃ hṛdi sarvasya viṣṭhitam ||13.18||

 

इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः।

मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते॥१३.१९॥

iti kṣetraṃ tathā jñānaṃ jñeyaṃ coktaṃ samāsataḥ |

madbhakta etadvijñāya madbhāvāyopapadyate ||13.19||

 

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि।

विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसंभवान्॥१३.२०॥

prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva viddhyanādī ubhāvapi |

vikārāṃśca guṇāṃścaiva viddhi prakṛtisaṃbhavān ||13.20||

 

कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते।

पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते॥१३.२१॥

kāryakāraṇakartṛtve hetuḥ prakṛtirucyate |

puruṣaḥ sukhaduḥkhānāṃ bhoktṛtve heturucyate ||13.21||

 

पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान्।

कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु॥१३.२२॥

puruṣaḥ prakṛtistho hi bhuṅkte prakṛtijānguṇān |

kāraṇaṃ guṇasaṅgo'sya sadasadyonijanmasu ||13.22||

 

उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः।

परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः॥१३.२३॥

upadraṣṭānumantā ca bhartā bhoktā maheśvaraḥ |

paramātmeti cāpyukto dehe'sminpuruṣaḥ paraḥ ||13.23||

 

य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह।

सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते॥१३.२४॥

ya evaṃ vetti puruṣaṃ prakṛtiṃ ca guṇaiḥ saha |

sarvathā vartamāno'pi na sa bhūyo'bhijāyate ||13.24||

 

ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना।

अन्ये सांख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे॥१३.२५॥

dhyānenātmani paśyanti kecidātmānamātmanā |

anye sāṃkhyena yogena karmayogena cāpare ||13.25||

 

अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते।

तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः॥१३.२६॥

anye tvevamajānantaḥ śrutvānyebhya upāsate |

te'pi cātitarantyeva mṛtyuṃ śrutiparāyaṇāḥ ||13.26||

 

यावत्संजायते किंचित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम्।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ॥१३.२७॥

yāvatsaṃjāyate kiṃcitsattvaṃ sthāvarajaṅgamam |

kṣetrakṣetrajñasaṃyogāttadviddhi bharatarṣabha ||13.27||

 

समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्।

विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति॥१३.२८॥

samaṃ sarveṣu bhūteṣu tiṣṭhantaṃ parameśvaram |

vinaśyatsvavinaśyantaṃ yaḥ paśyati sa paśyati ||13.28||

 

समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्।

न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम्॥१३.२९॥

samaṃ paśyanhi sarvatra samavasthitamīśvaram |

na hinastyātmanātmānaṃ tato yāti parāṃ gatim ||13.29||

 

प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः।

यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति॥१३.३०॥

prakṛtyaiva ca karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśaḥ |

yaḥ paśyati tathātmānamakartāraṃ sa paśyati ||13.30||

 

यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति।

तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा॥१३.३१॥

yadā bhūtapṛthagbhāvamekasthamanupaśyati |

tata eva ca vistāraṃ brahma sampadyate tadā ||13.31||

 

अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः।

शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते॥१३.३२॥

anāditvānnirguṇatvātparamātmāyamavyayaḥ |

śarīrastho'pi kaunteya na karoti na lipyate ||13.32||

 

यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते।

सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते॥१३.३३॥

yathā sarvagataṃ saukṣmyādākāśaṃ nopalipyate |

sarvatrāvasthito dehe tathātmā nopalipyate ||13.33||

 

यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः।

क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत॥१३.३४॥

yathā prakāśayatyekaḥ kṛtsnaṃ lokamimaṃ raviḥ |

kṣetraṃ kṣetrī tathā kṛtsnaṃ prakāśayati bhārata ||13.34||

 

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा।

भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम्॥१३.३५॥

kṣetrakṣetrajñayorevamantaraṃ jñānacakṣuṣā |

bhūtaprakṛtimokṣaṃ ca ye viduryānti te param ||13.35||

 

ॐ तत्सत्।

इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः॥१३॥

oṃ tatsat |

iti śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde kṣetrakṣetrajñavibhāgayogo nāma trayodaśo'dhyāyaḥ ||13||

---

❁ Edited by Mingze（明泽，Brahmānanda）