缘起经 | Pratītyasamutpādādivibhaṅganirdeśasūtram

॥ प्रतीत्यसमुत्पादादिविभङ्गनिर्देशसूत्रम् ॥

|| Pratītyasamutpādādivibhaṅganirdeśasūtram ||

緣起經

文本參照

梵本：CHUNG, Jin-il 據那爛陀（Nālandā）寺塔磚梵本B 磚經文相片做出轉寫，並參校諸本所作出的修訂本

Pratītyasamutpādavibhaṅga-sūtra from Nālandā: A New Edition of the rick īnscription B (2017: 110-124）

漢譯：唐玄奘所譯《緣起經》（T02, no. 124, CBETA），配以新式標點

梵本無，但有漢譯，則以紫色顯示。梵本有，但无汉译者，增补以绿色。

एवं मया श्रुतम् एकस्मिन् समये भगवाञ् च्छ्रावस्त्यां विहरति स्म । जेतवने अनाथपिण्डदस्यारामे महता भिक्षुसंघेन सार्धम् अर्द्धत्रयोदशभिर् भिक्षुशतैः ।

evaṃ mayā śrutam ekasmin samaye bhagavāñ cchrāvastyāṃ viharati sma | jetavane anāthapiṇḍadasyārāme mahatā bhikṣusaṃghena sārdham arddhatrayodaśabhir bhikṣuśataiḥ |

如是我聞：一時，薄伽梵在室羅筏，住誓多林給孤獨園，與無量無數聲聞、菩薩、天人等俱。

तत्र भगवान् भिक्षूण् आमन्त्रयते स्म । प्रतीत्यसमुत्पादस्य वो भिक्षवः आदिञ् च देशयिष्यामि विभङ्गं च तच्छृणुत साधु च सुष्ठु च मनसिकुरुत भाषिष्ये ।

tatra bhagavān bhikṣūṇ āmantrayate sma | pratītyasamutpādasya vo bhikṣavaḥ ādiñ ca deśayiṣyāmi vibhaṅgaṃ ca tacchṛṇuta sādhu ca suṣṭhu ca manasikuruta bhāṣiṣye |

爾時，世尊告苾芻眾：「吾當為汝宣說緣起初、差別義。汝應諦聽極善思惟。吾今為汝分別解說。」

苾芻眾言：「唯然願說，我等樂聞。」

प्रतीत्यसमुत्पादस्यादिः कतमः । यद् उतास्मिन् सतीदं भवत्य् अस्योत्पादाद् इदम् उत्पद्यते । यद् उताविद्याप्रत्ययाः संस्काराः संस्कारप्रत्ययं विज्ञानं विज्ञानप्रत्ययं नामरूपं नामरूपप्रत्ययं षडायतनम् । षडायतनप्रत्ययः स्पर्शः स्पर्शप्रत्यया वेदना वेदनाप्रत्यया तृष्णा तृष्णाप्रत्ययम् उपादानम् उपादानप्रत्ययो भवः भवप्रत्यया जातिः जातिप्रत्यया जरामरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासाः संम्भवन्त्य् एवम् अस्य केवलस्य महतो दुःखस्कन्धस्य समुदयो भवति । अयम् उच्यते प्रतीत्यसमुत्पादस्यादिः ॥

pratītyasamutpādasyādiḥ katamaḥ | yad utāsmin satīdaṃ bhavaty asyotpādād idam utpadyate | yad utāvidyāpratyayāḥ saṃskārāḥ saṃskārapratyayaṃ vijñānaṃ vijñānapratyayaṃ nāmarūpaṃ nāmarūpapratyayaṃ ṣaḍāyatanam | ṣaḍāyatanapratyayaḥ sparśaḥ sparśapratyayā vedanā vedanāpratyayā tṛṣṇā tṛṣṇāpratyayam upādānam upādānapratyayo bhavaḥ bhavapratyayā jātiḥ jātipratyayā jarāmaraṇaśokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsāḥ saṃmbhavanty evam asya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya samudayo bhavati | ayam ucyate pratītyasamutpādasyādiḥ ||

佛言：「云何名緣起初？謂依此有故彼有，此生故彼生，所謂無明緣行，行緣識，識緣名色，名色緣六處，六處緣觸，觸緣受，受緣愛，愛緣取，取緣有，有緣生，生緣老死，起愁歎苦優惱，是名為純大苦蘊集，如是名為緣起初義。

विभङ्गः कतमः अविद्याप्रत्ययाः संस्काराः इत्य् अविद्या कतमा । यत् तत् पूर्व्वान्ते अज्ञानम् अपरान्ते अज्ञानं पूर्व्वान्तापरान्ते अज्ञानम् अध्यात्म् अज्ञानम् । बहिर्द्धा अज्ञानम् । अद्ध्यात्मबहिर्द्धा अज्ञानं कर्मण्य् अज्ञानं । विपाके अज्ञानं कर्मविपाके अज्ञानं । बुद्धे अज्ञानं । धर्मे अज्ञानं सङ्घे अज्ञानं दुःखे अज्ञानं समुदये अज्ञानं । निरोधे अज्ञानं । मार्गे अज्ञानं । हेताव् अज्ञानं हेतुसमुत्पन्नेषु धर्मेष्व् अज्ञानं । कुशलाकुशलेषु सावद्यानवद्येषु । सेवितव्यासेवितव्येषु । हीनप्रणीतकृष्णशुक्लसप्रतिभागप्रतीयसमुत्पन्नेषु धर्मेष्वज्ञानं । षट्सु वा पुनः स्पर्शायतनेषु यथाभूतसंप्रतिवेधे इति । यत् तत्र तत्र यथाभूतस्याज्ञानम् अदर्शनम् अनभिसमयः तमः संमोहः अविद्यान्धकारम् इयम् उच्यते अविद्या ॥

vibhaṅgaḥ katamaḥ avidyāpratyayāḥ saṃskārāḥ ity avidyā katamā | yat tat pūrvvānte ajñānam aparānte ajñānaṃ pūrvvāntāparānte ajñānam adhyātm ajñānam | bahirddhā ajñānam | addhyātmabahirddhā ajñānaṃ karmaṇy ajñānaṃ | vipāke ajñānaṃ karmavipāke ajñānaṃ | buddhe ajñānaṃ | dharme ajñānaṃ saṅghe ajñānaṃ duḥkhe ajñānaṃ samudaye ajñānaṃ | nirodhe ajñānaṃ | mārge ajñānaṃ | hetāv ajñānaṃ hetusamutpanneṣu dharmeṣv ajñānaṃ | kuśalākuśaleṣu sāvadyānavadyeṣu | sevitavyāsevitavyeṣu | hīnapraṇītakṛṣṇaśuklasapratibhāgapratīyasamutpanneṣu dharmeṣvajñānaṃ | ṣaṭsu vā punaḥ sparśāyataneṣu yathābhūtasaṃprativedhe iti | yat tatra tatra yathābhūtasyājñānam adarśanam anabhisamayaḥ tamaḥ saṃmohaḥ avidyāndhakāram iyam ucyate avidyā ||

「云何名為緣起差別？謂無明緣行者。云何無明？謂於前際無知，於後際無知，於前後際無知；於內無知，於外無知，於內外無知；於業無知，於異熟無知，於業異熟無知；於佛無知，於法無知，於僧無知；於苦無知，於集無知，於滅無知，於道無知；於因無知，於果無知，於因已生諸法無知；於善無知，於不善無知；於有罪無知，於無罪無知；於應修習無知，於不應修習無知；於下劣無知；於上妙無知；於黑無知，於白無知；於有異分無知，於緣已生或六觸處如實通達無知。如是於彼彼處如實無知、無見、無現觀，愚痴、無明黑闇。是謂無明。

अविद्याप्रत्ययाः संस्कारा इति संस्काराः कतमे त्रयः संस्काराः कायसंस्काराः वाक्संस्काराः मनःसंस्कारा इति ॥

avidyāpratyayāḥ saṃskārā iti saṃskārāḥ katame trayaḥ saṃskārāḥ kāyasaṃskārāḥ vāksaṃskārāḥ manaḥsaṃskārā iti ||

「無明緣行者，云何為行？行有三種。謂身行、語行、意行。是名為行。

संस्कारप्रत्ययं विज्ञानम् इति विज्ञानं कतमत् षड् विज्ञानकायाःचक्षुर्विज्ञानं श्रोत्रघ्राणजिह्वाकायमनोविज्ञानम् ॥

saṃskārapratyayaṃ vijñānam iti vijñānaṃ katamat ṣaḍ vijñānakāyāḥcakṣurvijñānaṃ śrotraghrāṇajihvākāyamanovijñānam ||

「行緣識者，云何為識？謂六識身，一者眼識，二者耳識，三者鼻識，四者舌識，五者身識，六者意識。是名為識。

विज्ञानप्रत्ययं नामरूपम् इति । नाम कतमत् । चत्वारः अरूपिणः स्कन्धाः कतमे चत्वारः वेदनास्कन्धः संज्ञास्कन्धः संस्कारस्कन्धः विज्ञानस्कन्धः ।

रूपं कतमत् । यत् किञ् चिद् रूपं सर्व्वं तच् चत्वारि महाभूतानि । चत्वारि च महाभूतान्य् उपादाय इतीदं च रूपं पूर्व्वकं च नाम तद् ऐकध्यम् अभिसंक्षिप्य नामरूपम् इत्य् उच्यते ॥

vijñānapratyayaṃ nāmarūpam iti | nāma katamat | catvāraḥ arūpiṇaḥ skandhāḥ katame catvāraḥ vedanāskandhaḥ saṃjñāskandhaḥ saṃskāraskandhaḥ vijñānaskandhaḥ |

rūpaṃ katamat | yat kiñ cid rūpaṃ sarvvaṃ tac catvāri mahābhūtāni | catvāri ca mahābhūtāny upādāya itīdaṃ ca rūpaṃ pūrvvakaṃ ca nāma tad aikadhyam abhisaṃkṣipya nāmarūpam ity ucyate ||

「識緣名色者，云何為名？謂四無色蘊：一者受蘊，二者想蘊，三者行蘊，四者識蘊。

云何為色？謂諸所有色，一切四大種及四大種所造。此色、前名，總略為一，合名名色。是謂名色。

नामरूपप्रत्ययं षडायतनम् इति षडायतनं कतमत् । षड् आध्यात्मिकान्य् आयतनानि । चक्षुर् आध्यात्मिकम् आयतनं श्रोतं घ्राणं जिह्वा कायो मन अध्यात्मिकम् आयतनम् ॥

nāmarūpapratyayaṃ ṣaḍāyatanam iti ṣaḍāyatanaṃ katamat| ṣaḍ ādhyātmikāny āyatanāni | cakṣur ādhyātmikamāyatanaṃ śrotaṃ ghrāṇaṃ jihvā kāyo mana adhyātmikam āyatanam ||

「名色緣六處者，云何六處？謂六內處：一眼內處，二耳內處，三鼻內處，四舌內處，五身內處，六意內處。是謂六處。

षडायतनप्रत्ययः स्पर्श इति स्पर्शः कतमः । षट् स्पर्शकायाः चक्षुःसंस्पर्शः श्रोत्त्रघ्राणजिह्वाकायमनःसंस्पर्शः ॥

ṣaḍāyatanapratyayaḥ sparśa iti sparśaḥ katamaḥ | ṣaṭ sparśakāyāḥ cakṣuḥsaṃsparśaḥ śrottraghrāṇajihvākāyamanaḥsaṃsparśaḥ ||

「六處緣觸者，云何為觸？謂六觸身：一者眼觸，二者耳觸，三者鼻觸，四者舌觸，五者身觸，六者意觸。是名為觸。

स्पर्शप्रत्यया वेदनेति वेदना कतमा । तिस्रो वेदनाः सुखा दुःखा अदुःखासुखा च ॥

sparśapratyayā vedaneti vedanā katamā | tisro vedanāḥ sukhā duḥkhā aduḥkhāsukhā ca ||

「觸緣受者，云何為受？受有三種。謂樂受、苦受、不苦不樂受。是名為受。

वेदनाप्रत्यया तृष्णेति तृष्णा कतमा । तिस्रः तृष्णाः । कामतृष्णा रूपतृष्णा अरूप्यतृष्णा च ॥

vedanāpratyayā tṛṣṇeti tṛṣṇā katamā | tisraḥ tṛṣṇāḥ | kāmatṛṣṇā rūpatṛṣṇā arūpyatṛṣṇā ca ||

「受緣愛者，云何為愛？愛有三種。謂欲愛、色愛、無色愛。是名為愛。

त्र्ष्णाप्रत्ययम् उपादानम् इति उपादानं कतमत् । चत्वार्य् उपादानानि । कामोपादानं दृष्ट्युपादानं शीलव्रतोपादानम् आत्मवादोपादानम् ॥

trṣṇāpratyayam upādānam iti upādānaṃ katamat | catvāry upādānāni | kāmopādānaṃ dṛṣṭyupādānaṃ śīlavratopādānam ātmavādopādānam ||

「愛緣取者，云何為取？謂四取：一者欲取，二者見取，三者戒禁取，四者我語取。是名為取。

उपादानप्रत्ययो भव इति भवः कतमः । त्रयो भवाः कामभवः रूपभवः आरूप्यभवः ॥

upādānapratyayo bhava iti bhavaḥ katamaḥ | trayo bhavāḥ kāmabhavaḥ rūpabhavaḥ ārūpyabhavaḥ ||

「取緣有者，云何為有？有有三種，謂欲有、色有、無色有。是名為有。

भवप्रत्यया जातिर् इति जातिः कतंआ । या तेषां तेषां सत्वानां तस्मिंस् तस्मिंन् सत्वनिकाये जातिः संजातिर् अवक्रांतिर् अभिर्वृत्तिः प्रादुर्भावः स्कन्धप्रतिलम्भः धातुप्रतिलम्भः आयतनप्रतिलम्भः स्कन्धानाम् अभिनिर्वृत्तिः जीवितेन्द्रियस्य प्रादुर्भावः ॥

bhavapratyayā jātir iti jātiḥ kataṃā | yā teṣāṃ teṣāṃ satvānāṃ tasmiṃs tasmiṃn satvanikāye jātiḥ saṃjātir avakrāṃtir abhirvṛttiḥ prādurbhāvaḥ skandhapratilambhaḥ dhātupratilambhaḥ āyatanapratilambhaḥ skandhānām abhinirvṛttiḥ jīvitendriyasya prādurbhāvaḥ ||

「有緣生者，云何為生？謂彼彼有情，於彼彼有情類諸生、等生、趣、起、出現、蘊得、界得、處得、諸蘊生起，命根出現。是名為生。

जातिप्रत्ययं जरामरणमिति जरा कतमा । यत् तत् खालत्यं पालित्यं वलीप्रचुरता जीर्णता भुग्नता कुब्जगोपानसीवङ्कता तिलकालकाचितगात्रता खुरुखुर्प्रश्वासकायता पुरतःप्राग्भारकायता । दण्डविष्कम्भणता धन्धत्वं मन्दत्वं हानिः परिहाणिः इन्द्रियाणां परिपाकः परिभेदः संस्काराणां पुराणीभावः जर्जरीभावः । इयम् उच्यते जरा ॥

jātipratyayaṃ jarāmaraṇamiti jarā katamā | yat tat khālatyaṃ pālityaṃ valīpracuratā jīrṇatā bhugnatā kubjagopānasīvaṅkatā tilakālakācitagātratā khurukhurpraśvāsakāyatā purataḥprāgbhārakāyatā | daṇḍaviṣkambhaṇatā dhandhatvaṃ mandatvaṃ hāniḥ parihāṇiḥ indriyāṇāṃ paripākaḥ paribhedaḥ saṃskārāṇāṃ purāṇībhāvaḥ jarjarībhāvaḥ | iyam ucyate jarā ||

「生緣老死者，云何為老？謂髮衰變，皮膚緩皺，衰熟損壞，身脊傴曲，黑黶間身，喘息奔急，形貌僂前，憑據策杖，惛昧羸劣，損減衰退，諸根耄熟，功用破壞，諸行朽故，其形腐敗。是名為老。

मरणं करमत् । या तेषां तेषां सत्वानां तस्मात् तस्मात् सत्वनिका यात् च्युतिश् च्यवनता भेदोऽन्तरहाणिः आयुषो हाणिः उष्मणो हाणिः जीवितेन्द्रियस्य निरोधः स्कन्धानां निक्षेपो मरणं कालक्रिया । इदम् उच्यते मरणम् इति । इदं च मरण पूर्व्विका च जरा तद् उभयम् ऐकध्यम् अभिसंक्षिप्य जरामरणम् इत्युच्यते ॥

maraṇaṃ karamat | yā teṣāṃ teṣāṃ satvānāṃ tasmāt tasmāt satvanikā yāt cyutiś cyavanatā bhedo 'ntarahāṇiḥ āyuṣo hāṇiḥ uṣmaṇo hāṇiḥ jīvitendriyasya nirodhaḥ skandhānāṃ nikṣepo maraṇaṃ kālakriyā | idam ucyate maraṇam iti | idaṃ ca maraṇa pūrvvikā ca jarā tad ubhayam aikadhyam abhisaṃkṣipya jarāmaraṇam ityucyate ||

「云何為死？謂彼彼有情，從彼彼友情類，終盡、壞沒，捨壽、捨煖，命根謝滅，棄捨諸蘊，死時運盡。是名為死。此死、前老，總略為一，合名老死。

अयम् उच्यते प्रतीत्यसमुत्पादस्य विभङ्गः ।

ayam ucyate pratītyasamutpādasya vibhaṅgaḥ |

「如是名為緣起差別義。

प्रतीत्यसमुत्पादस्य वो भिक्षवः आदिञ् च देशयिष्यामि विभङ्गञ् च इति मे यद् उक्तम् इदं मे तत् प्रत्य् उक्तम् ।

pratītyasamutpādasya vo bhikṣavaḥ ādiñ ca deśayiṣyāmi vibhaṅgañ ca iti me yad uktam idaṃ me tat praty uktam |

「苾芻，我已為汝等說所標緣起初，差別義。」

इदम् अवोचद् भगवान् आत्तमनसस्ते भिक्षवो भगवतो भाषितमभ्यनन्दन् ॥

idamavocad bhagavān āttamanasaste bhikṣavo bhagavato bhāṣitamabhyanandan ||

時薄伽梵說是經已，聲聞菩薩天人等眾，聞佛所說，皆大歡喜，德未曾有，信受奉行。

प्रतीत्यसमुत्पादादिविभङ्गनिर्देशसूत्रं समाप्तम् ॥

pratītyasamutpādādivibhaṅganirdeśasūtraṃ samāptam ||

緣起經一卷

-- 佛弟子 淨二 整理 2021.12.09 --