Atha caturtho'dhyāyaḥ | Jñānakarmasaṃnyāsayogaḥ

 

अथ चतुर्थोऽध्यायः

atha caturtho'dhyāyaḥ

ज्ञानकर्मसंन्यासयोगः

jñānakarmasaṃnyāsayogaḥ

 

श्रीभगवानुवाच।

इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम्।

विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत्॥४.१॥

śrībhagavānuvāca |

imaṃ vivasvate yogaṃ proktavānahamavyayam |

vivasvānmanave prāha manurikṣvākave'bravīt ||4.1||

 

एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः।

स कालेनेह महता योगो नष्टः परंतप॥४.२॥

evaṃ paramparāprāptamimaṃ rājarṣayo viduḥ |

sa kāleneha mahatā yogo naṣṭaḥ paraṃtapa ||4.2||

 

स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः।

भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम्॥४.३॥

sa evāyaṃ mayā te'dya yogaḥ proktaḥ purātanaḥ |

bhakto'si me sakhā ceti rahasyaṃ hyetaduttamam ||4.3||

 

अर्जुन उवाच।

अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः।

कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति॥४.४॥

arjuna uvāca |

aparaṃ bhavato janma paraṃ janma vivasvataḥ |

kathametadvijānīyāṃ tvamādau proktavāniti ||4.4||

 

श्रीभगवानुवाच।

बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन।

तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परंतप॥४.५॥

śrībhagavānuvāca |

bahūni me vyatītāni janmāni tava cārjuna |

tānyahaṃ veda sarvāṇi na tvaṃ vettha paraṃtapa ||4.5||

 

अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन्।

प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया॥४.६॥

ajo'pi sannavyayātmā bhūtānāmīśvaro'pi san |

prakṛtiṃ svāmadhiṣṭhāya sambhavāmyātmamāyayā ||4.6||

 

यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत।

अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽत्मानं सृजाम्यहम्॥४.७॥

yadā yadā hi dharmasya glānirbhavati bhārata |

abhyutthānamadharmasya tadā'tmānaṃ sṛjāmyaham ||4.7||

 

परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्।

धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे॥४.८॥

paritrāṇāya sādhūnāṃ vināśāya ca duṣkṛtām |

dharmasaṃsthāpanārthāya sambhavāmi yuge yuge ||4.8||

 

जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः।

त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन॥४.९॥

janma karma ca me divyamevaṃ yo vetti tattvataḥ |

tyaktvā dehaṃ punarjanma naiti māmeti so'rjuna ||4.9||

 

वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः।

बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः॥४.१०॥

vītarāgabhayakrodhā manmayā māmupāśritāḥ |

bahavo jñānatapasā pūtā madbhāvamāgatāḥ ||4.10||

 

ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम्।

मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः॥४.११॥

ye yathā māṃ prapadyante tāṃstathaiva bhajāmyaham |

mama vartmānuvartante manuṣyāḥ pārtha sarvaśaḥ ||4.11||

 

काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः।

क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा॥४.१२॥

kāṅkṣantaḥ karmaṇāṃ siddhiṃ yajanta iha devatāḥ |

kṣipraṃ hi mānuṣe loke siddhirbhavati karmajā ||4.12||

 

चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः।

तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम्॥४.१३॥

cāturvarṇyaṃ mayā sṛṣṭaṃ guṇakarmavibhāgaśaḥ |

tasya kartāramapi māṃ viddhyakartāramavyayam ||4.13||

 

न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा।

इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते॥४.१४॥

na māṃ karmāṇi limpanti na me karmaphale spṛhā |

iti māṃ yo'bhijānāti karmabhirna sa badhyate ||4.14||

 

एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः।

कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम्॥४.१५॥

evaṃ jñātvā kṛtaṃ karma pūrvairapi mumukṣubhiḥ |

kuru karmaiva tasmāttvaṃ pūrvaiḥ pūrvataraṃ kṛtam ||4.15||

 

किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः।

तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्॥४.१६॥

kiṃ karma kimakarmeti kavayo'pyatra mohitāḥ |

tatte karma pravakṣyāmi yajjñātvā mokṣyase'śubhāt ||4.16||

 

कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः।

अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः॥४.१७॥

karmaṇo hyapi boddhavyaṃ boddhavyaṃ ca vikarmaṇaḥ |

akarmaṇaśca boddhavyaṃ gahanā karmaṇo gatiḥ ||4.17||

 

कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः।

स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत्॥४.१८॥

karmaṇyakarma yaḥ paśyedakarmaṇi ca karma yaḥ |

sa buddhimānmanuṣyeṣu sa yuktaḥ kṛtsnakarmakṛt ||4.18||

 

यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः।

ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः॥४.१९॥

yasya sarve samārambhāḥ kāmasaṃkalpavarjitāḥ |

jñānāgnidagdhakarmāṇaṃ tamāhuḥ paṇḍitaṃ budhāḥ ||4.19||

 

त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः।

कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किंचित्करोति सः॥४.२०॥

tyaktvā karmaphalāsaṅgaṃ nityatṛpto nirāśrayaḥ |

karmaṇyabhipravṛtto'pi naiva kiṃcitkaroti saḥ ||4.20||

 

निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः।

शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम्॥४.२१॥

nirāśīryatacittātmā tyaktasarvaparigrahaḥ |

śārīraṃ kevalaṃ karma kurvannāpnoti kilbiṣam ||4.21||

 

यदृच्छालाभसंतुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः।

समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वाऽपि न निबध्यते॥४.२२॥

yadṛcchālābhasaṃtuṣṭo dvandvātīto vimatsaraḥ |

samaḥ siddhāvasiddhau ca kṛtvā'pi na nibadhyate ||4.22||

 

गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः।

यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते॥४.२३॥

gatasaṅgasya muktasya jñānāvasthitacetasaḥ |

yajñāyācarataḥ karma samagraṃ pravilīyate ||4.23||

 

ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम्।

ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना॥४.२४॥

brahmārpaṇaṃ brahma havirbrahmāgnau brahmaṇā hutam |

brahmaiva tena gantavyaṃ brahmakarmasamādhinā ||4.24||

 

दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते।

ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति॥४.२५॥

daivamevāpare yajñaṃ yoginaḥ paryupāsate |

brahmāgnāvapare yajñaṃ yajñenaivopajuhvati ||4.25||

 

 

श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति।

शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति॥४.२६॥

śrotrādīnīndriyāṇyanye saṃyamāgniṣu juhvati |

śabdādīnviṣayānanya indriyāgniṣu juhvati ||4.26||

 

सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे।

आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते॥४.२७॥

sarvāṇīndriyakarmāṇi prāṇakarmāṇi cāpare |

ātmasaṃyamayogāgnau juhvati jñānadīpite ||4.27||

 

द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे।

स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः॥४.२८॥

dravyayajñāstapoyajñā yogayajñāstathāpare |

svādhyāyajñānayajñāśca yatayaḥ saṃśitavratāḥ ||4.28||

 

अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे।

प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः॥४.२९॥

apāne juhvati prāṇaṃ prāṇe'pānaṃ tathāpare |

prāṇāpānagatī ruddhvā prāṇāyāmaparāyaṇāḥ ||4.29||

 

अपरे नियताहाराः प्राणान्प्राणेषु जुह्वति।

सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः॥४.३०॥

apare niyatāhārāḥ prāṇānprāṇeṣu juhvati |

sarve'pyete yajñavido yajñakṣapitakalmaṣāḥ ||4.30||

 

यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम्।

नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम॥४.३१॥

yajñaśiṣṭāmṛtabhujo yānti brahma sanātanam |

nāyaṃ loko'styayajñasya kuto'nyaḥ kurusattama ||4.31||

 

एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे।

कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे॥४.३२॥

evaṃ bahuvidhā yajñā vitatā brahmaṇo mukhe |

karmajānviddhi tānsarvānevaṃ jñātvā vimokṣyase ||4.32||

 

श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परंतप।

सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते॥४.३३॥

śreyāndravyamayādyajñājjñānayajñaḥ paraṃtapa |

sarvaṃ karmākhilaṃ pārtha jñāne parisamāpyate ||4.33||

 

तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया।

उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः॥४.३४॥

tadviddhi praṇipātena paripraśnena sevayā |

upadekṣyanti te jñānaṃ jñāninastattvadarśinaḥ ||4.34||

 

यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव।

येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि॥४.३५॥

yajjñātvā na punarmohamevaṃ yāsyasi pāṇḍava |

yena bhūtānyaśeṣeṇa drakṣyasyātmanyatho mayi ||4.35||

 

अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः।

सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं संतरिष्यसि॥४.३६॥

api cedasi pāpebhyaḥ sarvebhyaḥ pāpakṛttamaḥ |

sarvaṃ jñānaplavenaiva vṛjinaṃ saṃtariṣyasi ||4.36||

 

यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन।

ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा॥४.३७॥

yathaidhāṃsi samiddho'gnirbhasmasātkurute'rjuna |

jñānāgniḥ sarvakarmāṇi bhasmasātkurute tathā ||4.37||

 

न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते।

तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति॥४.३८॥

na hi jñānena sadṛśaṃ pavitramiha vidyate |

tatsvayaṃ yogasaṃsiddhaḥ kālenātmani vindati ||4.38||

 

श्रद्धावाल्ँलभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः।

ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति॥४.३९॥

śraddhāvāl̐labhate jñānaṃ tatparaḥ saṃyatendriyaḥ |

jñānaṃ labdhvā parāṃ śāntimacireṇādhigacchati ||4.39||

 

अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति।

नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः॥४.४०॥

ajñaścāśraddadhānaśca saṃśayātmā vinaśyati |

nāyaṃ loko'sti na paro na sukhaṃ saṃśayātmanaḥ ||4.40||

 

योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसंछिन्नसंशयम्।

आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय॥४.४१॥

yogasaṃnyastakarmāṇaṃ jñānasaṃchinnasaṃśayam |

ātmavantaṃ na karmāṇi nibadhnanti dhanaṃjaya ||4.41||

 

तस्मादज्ञानसंभूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः।

छित्त्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत॥४.४२॥

tasmādajñānasaṃbhūtaṃ hṛtsthaṃ jñānāsinātmanaḥ |

chittvainaṃ saṃśayaṃ yogamātiṣṭhottiṣṭha bhārata ||4.42||

 

ॐ तत्सत्।

इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम चतुर्थोऽध्यायः॥४॥

oṃ tatsat |

iti śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāde jñānakarmasaṃnyāsayogo nāma caturtho'dhyāyaḥ ||4||

---

❁ Edited by Mingze（明泽，Brahmānanda）