Atha ṣaṣṭho'dhyāyaḥ | Āmasaṃyamayogaḥ

 

अथ षष्ठोऽध्यायः

atha ṣaṣṭho'dhyāyaḥ

आत्मसंयमयोगः

ātmasaṃyamayogaḥ

 

श्रीभगवानुवाच।

अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः।

स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः॥६.१॥

śrībhagavānuvāca |

anāśritaḥ karmaphalaṃ kāryaṃ karma karoti yaḥ |

sa saṃnyāsī ca yogī ca na niragnirna cākriyaḥ ||6.1||

 

यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव।

न ह्यसंन्यस्तसंकल्पो योगी भवति कश्चन॥६.२॥

yaṃ saṃnyāsamiti prāhuryogaṃ taṃ viddhi pāṇḍava |

na hyasaṃnyastasaṃkalpo yogī bhavati kaścana ||6.2||

 

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते।

योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते॥६.३॥

ārurukṣormuneryogaṃ karma kāraṇamucyate |

yogārūḍhasya tasyaiva śamaḥ kāraṇamucyate ||6.3||

 

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते।

सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते॥६.४॥

yadā hi nendriyārtheṣu na karmasvanuṣajjate |

sarvasaṃkalpasaṃnyāsī yogārūḍhastadocyate ||6.4||

 

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत्।

आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः॥६.५॥

uddharedātmanātmānaṃ nātmānamavasādayet |

ātmaiva hyātmano bandhurātmaiva ripurātmanaḥ ||6.5||

 

बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः।

अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत्॥६.६॥

bandhurātmātmanastasya yenātmaivātmanā jitaḥ |

anātmanastu śatrutve vartetātmaiva śatruvat ||6.6||

 

जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः।

शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः॥६.७॥

jitātmanaḥ praśāntasya paramātmā samāhitaḥ |

śītoṣṇasukhaduḥkheṣu tathā mānāpamānayoḥ ||6.7||

 

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः।

युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः॥६.८॥

jñānavijñānatṛptātmā kūṭastho vijitendriyaḥ |

yukta ityucyate yogī samaloṣṭāśmakāñcanaḥ ||6.8||

 

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु।

साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते॥६.९॥

suhṛnmitrāryudāsīnamadhyasthadveṣyabandhuṣu |

sādhuṣvapi ca pāpeṣu samabuddhirviśiṣyate ||6.9||

 

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः।

एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः॥६.१०॥

yogī yuñjīta satatamātmānaṃ rahasi sthitaḥ |

ekākī yatacittātmā nirāśīraparigrahaḥ ||6.10||

 

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः।

नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम्॥६.११॥

śucau deśe pratiṣṭhāpya sthiramāsanamātmanaḥ |

nātyucchritaṃ nātinīcaṃ cailājinakuśottaram ||6.11||

 

तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियाः।

उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये॥६.१२॥

tatraikāgraṃ manaḥ kṛtvā yatacittendriyakriyāḥ |

upaviśyāsane yuñjyādyogamātmaviśuddhaye ||6.12||

 

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः।

संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन्॥६.१३॥

samaṃ kāyaśirogrīvaṃ dhārayannacalaṃ sthiraḥ |

saṃprekṣya nāsikāgraṃ svaṃ diśaścānavalokayan ||6.13||

 

प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः।

मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः॥६.१४॥

praśāntātmā vigatabhīrbrahmacārivrate sthitaḥ |

manaḥ saṃyamya maccitto yukta āsīta matparaḥ ||6.14||

 

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः।

शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति॥६.१५॥

yuñjannevaṃ sadātmānaṃ yogī niyatamānasaḥ |

śāntiṃ nirvāṇaparamāṃ matsaṃsthāmadhigacchati ||6.15||

 

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः।

न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन॥६.१६॥

nātyaśnatastu yogo'sti na caikāntamanaśnataḥ |

na cātisvapnaśīlasya jāgrato naiva cārjuna ||6.16||

 

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु।

युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा॥६.१७॥

yuktāhāravihārasya yuktaceṣṭasya karmasu |

yuktasvapnāvabodhasya yogo bhavati duḥkhahā ||6.17||

 

यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते।

निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा॥६.१८॥

yadā viniyataṃ cittamātmanyevāvatiṣṭhate |

niḥspṛhaḥ sarvakāmebhyo yukta ityucyate tadā ||6.18||

 

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता।

योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः॥६.१९॥

yathā dīpo nivātastho neṅgate sopamā smṛtā |

yogino yatacittasya yuñjato yogamātmanaḥ ||6.19||

 

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया।

यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति॥६.२०॥

yatroparamate cittaṃ niruddhaṃ yogasevayā |

yatra caivātmanātmānaṃ paśyannātmani tuṣyati ||6.20||

 

सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम्।

वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः॥६.२१॥

sukhamātyantikaṃ yattadbuddhigrāhyamatīndriyam |

vetti yatra na caivāyaṃ sthitaścalati tattvataḥ ||6.21||

 

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः।

यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते॥६.२२॥

yaṃ labdhvā cāparaṃ lābhaṃ manyate nādhikaṃ tataḥ |

yasminsthito na duḥkhena guruṇāpi vicālyate ||6.22||

 

तं विद्याद्दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम्।

स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा॥६.२३॥

taṃ vidyādduḥkhasaṃyogaviyogaṃ yogasaṃjñitam |

sa niścayena yoktavyo yogo'nirviṇṇacetasā ||6.23||

 

संकल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः।

मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः॥६.२४॥

saṃkalpaprabhavānkāmāṃstyaktvā sarvānaśeṣataḥ |

manasaivendriyagrāmaṃ viniyamya samantataḥ ||6.24||

 

शनैः शनैरुपरमेद्बुद्ध्या धृतिगृहीतया।

आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत्॥६.२५॥

śanaiḥ śanairuparamedbuddhyā dhṛtigṛhītayā |

ātmasaṃsthaṃ manaḥ kṛtvā na kiṃcidapi cintayet ||6.25||

 

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम्।

ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत्॥६.२६॥

yato yato niścarati manaścañcalamasthiram |

tatastato niyamyaitadātmanyeva vaśaṃ nayet ||6.26||

 

प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम्।

उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम्॥६.२७॥

praśāntamanasaṃ hyenaṃ yoginaṃ sukhamuttamam |

upaiti śāntarajasaṃ brahmabhūtamakalmaṣam ||6.27||

 

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः।

सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते॥६.२८॥

yuñjannevaṃ sadātmānaṃ yogī vigatakalmaṣaḥ |

sukhena brahmasaṃsparśamatyantaṃ sukhamaśnute ||6.28||

 

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि।

ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः॥६.२९॥

sarvabhūtasthamātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani |

īkṣate yogayuktātmā sarvatra samadarśanaḥ ||6.29||

 

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति।

तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति॥६.३०॥

yo māṃ paśyati sarvatra sarvaṃ ca mayi paśyati |

tasyāhaṃ na praṇaśyāmi sa ca me na praṇaśyati ||6.30||

 

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः।

सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते॥६.३१॥

sarvabhūtasthitaṃ yo māṃ bhajatyekatvamāsthitaḥ |

sarvathā vartamāno'pi sa yogī mayi vartate ||6.31||

 

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन।

सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः॥६.३२॥

ātmaupamyena sarvatra samaṃ paśyati yo'rjuna |

sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ sa yogī paramo mataḥ ||6.32||

 

अर्जुन उवाच।

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन।

एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम्॥६.३३॥

arjuna uvāca |

yo'yaṃ yogastvayā proktaḥ sāmyena madhusūdana |

etasyāhaṃ na paśyāmi cañcalatvātsthitiṃ sthirām ||6.33||

 

चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्दृढम्।

तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्॥६.३४॥

cañcalaṃ hi manaḥ kṛṣṇa pramāthi balavaddṛḍham |

tasyāhaṃ nigrahaṃ manye vāyoriva suduṣkaram ||6.34||

 

श्रीभगवानुवाच।

असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्।

अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते॥६.३५॥

śrībhagavānuvāca |

asaṃśayaṃ mahābāho mano durnigrahaṃ calam |

abhyāsena tu kaunteya vairāgyeṇa ca gṛhyate ||6.35||

 

असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः।

वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः॥६.३६॥

asaṃyatātmanā yogo duṣprāpa iti me matiḥ |

vaśyātmanā tu yatatā śakyo'vāptumupāyataḥ ||6.36||

 

अर्जुन उवाच।

अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः।

अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति॥६.३७॥

arjuna uvāca |

ayatiḥ śraddhayopeto yogāccalitamānasaḥ |

aprāpya yogasaṃsiddhiṃ kāṃ gatiṃ kṛṣṇa gacchati ||6.37||

 

कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति।

अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि॥६.३८॥

kaccinnobhayavibhraṣṭaśchinnābhramiva naśyati |

apratiṣṭho mahābāho vimūḍho brahmaṇaḥ pathi ||6.38||

 

एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः।

त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते॥६.३९॥

etanme saṃśayaṃ kṛṣṇa chettumarhasyaśeṣataḥ |

tvadanyaḥ saṃśayasyāsya chettā na hyupapadyate ||6.39||

 

श्रीभगवानुवाच।

पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते।

न हि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति॥६.४०॥

śrībhagavānuvāca |

pārtha naiveha nāmutra vināśastasya vidyate |

na hi kalyāṇakṛtkaściddurgatiṃ tāta gacchati ||6.40||

 

प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः।

शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते॥६.४१॥

prāpya puṇyakṛtāṃ lokānuṣitvā śāśvatīḥ samāḥ |

śucīnāṃ śrīmatāṃ gehe yogabhraṣṭo'bhijāyate ||6.41||

 

अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम्।

एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम्॥६.४२॥

athavā yogināmeva kule bhavati dhīmatām |

etaddhi durlabhataraṃ loke janma yadīdṛśam ||6.42||

 

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम्।

यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन॥६.४३॥

tatra taṃ buddhisaṃyogaṃ labhate paurvadehikam |

yatate ca tato bhūyaḥ saṃsiddhau kurunandana ||6.43||

 

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः।

जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते॥६.४४॥

pūrvābhyāsena tenaiva hriyate hyavaśo'pi saḥ |

jijñāsurapi yogasya śabdabrahmātivartate ||6.44||

 

प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः।

अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्॥६.४५॥

prayatnādyatamānastu yogī saṃśuddhakilbiṣaḥ |

anekajanmasaṃsiddhastato yāti parāṃ gatim ||6.45||

 

तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः।

कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन॥६.४६॥

tapasvibhyo'dhiko yogī jñānibhyo'pi mato'dhikaḥ |

karmibhyaścādhiko yogī tasmādyogī bhavārjuna ||6.46||

 

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना।

श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः॥६.४७॥

yogināmapi sarveṣāṃ madgatenāntarātmanā |

śraddhāvānbhajate yo māṃ sa me yuktatamo mataḥ ||6.47||

 

ॐ तत्सत्।

इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवाद आत्मसंयमयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः॥६॥

oṃ tatsat |

iti śrīmadbhagavadgītāsūpaniṣatsu brahmavidyāyāṃ yogaśāstre śrīkṛṣṇārjunasaṃvāda ātmasaṃyamayogo nāma ṣaṣṭho'dhyāyaḥ ||6||

---

❁ Edited by Mingze（明泽，Brahmānanda）